دکتر حمیدرضا یزدی

آرتروز زانو رایجترین‌ نوع آرتروز به شمار می‌رود و در حقیقت تخریب و فرسایش مزمن غضروف مفصلی اطراف زانو است.

 

این بیماری عموماً افراد بالای ۴۵ سال را هدف قرار می‌دهد، با این همه در هر سنی احتمال ابتلا به آرتروز زانو وجود دارد. غضروف مفصلی صافی روی استخوان‌های مفصل زانو (پشت کشکک زانو، پایین استخوان ران و بالای استخوان درشت نی) را می‌پوشاند. این غضروف در زمان بروز آرتروز زانو دستخوش تغییراتی تدریجی می‌شود: خاصیت کشسانی خود را از دست می‌دهد، به مرور سخت و سفت می‌شود، ترک برمی‌دارد و حین انجام فعالیت یا در اثر ضربه راحت‌تر از پیش آسیب می‌بیند و فرسوده می‌شود.

ممکن است با آسیب زانو به دلایل مختلف، حرکات آن دچار محدودیت شوند. این محدودیت حرکت که می تواند حتی به علت جراحی نیز رخ دهد، قابل درمان یا حداقل تسکین است. راه های درمانی شامل بریس ها و ارتزهای پیشرفته و راه های تسکین آن استفاده از داروهای مسکن می باشد.

هنگامی که زانو دچار آرتروز می شود سطح آن آسیب می بیند و به آن خوبی که باید حرکت کند حرکت نمی کند و  در واقع اتفاقات ذیل به وقوع می پیوندند:

• غضروف ناهموار و نازک می شود. چنین چیزی می تواند روی سطح اصلی مفصل زانو و در غضرف زیر کاسه زانو اتفاق بیفتد.
• استخوان زیر غضروف با ضخیم تر و عریض تر شدن واکنش نشان می دهد.
• همه بافت های زیر مفصل از حد نرمال فعال تر می شوند؛ مانند اینکه بدن برای ترمیم آسیب دیدگی در تلاش است.
• استخوان لبه مفصل بطرف بیرون رشد می کند و خارهای استخوانی که استئوفیت نامیده می شوند را تشکیل می دهد.
• ممکن است غشاء سینوویوم متورم شده مایع اضافی تولید کند و باعث تورم مفصل شود. چنین چیزی افیوژن یا گاهی آب آوردن زانو نامیده می شود.

این تغییرات بوجود آمده در و اطراف مفصل تا حدی نتیجه فرآیند التهابی و تاحدی هم نتیجه تلاش بدن برای ترمیم آسیب هستند. در بسیاری موارد ترمیم های صورت گرفته توسط بدن کاملا موفقیت آمیز هستند و تغییرات درون مفصل درد زیادی را بوجود نخواهند آورد و اگر دردی هم وجود داشته باشد خفیف است و ممکن است بگیرد و رها کند.
با این وجود، در موارد دیگر ترمیم بخوبی اثر نمی کند و زانو آسیب می بیند. چنین چیزی به بی ثباتی و گذاشته شدن وزن بیشتر روی قسمت های دیگر مفصل منجر می شود و می تواند باعث بوجود آمدن علائمی شود که بتدریج بدتر شده و در طول زمان پایدارتر می شوند.

آرتروز (استئوآرتریت) چیست؟

واژه استئوآرتریت (آرتروز) منحصراً به تخریب و از بین رفتن شدید غضروف مفصلی اشاره دارد، هر چند تغییرات تدریجی در استخوان های زیرین نیز اتفاق می افتد. این وضعیت با آنچه که در اثر افزایش سن اتفاق می افتد یکی است. این عارضه ممکن است اولیه یا ثانویه باشد. آرتروزی اولیه که علت آن هنوز ناشناخته است بیشتر در زنان و دیابتیها اتفاق می افتد. این عارضه در میان مردمان مشرق زمین رایج نیست. به احتمال زیاد نمی توان از چاقی به عنوان یکی از علل پیدایش این بیماری یاد کرد، ولی پس از شروع موجب تسریع در روند تخریب بافتی می شود. آرتروز ثانویه، ممکن است به دنبال آسیب مفصل یا بیماری مفصلی ایجاد شود. شکستگی سطوح مفصلی، آسیب دیدگی رباط ها و در رفتگی ها را عموماً می توان علت بروز آن تلقی کرد. عفونت و روماتیسم مفصلی نیز می تواند علت بروز آن باشد. آرتروز ممکن است در اثر وارد آمدن نامناسب نیرو به مفصل (به عنوان مثال در دونده ای که بر روی قوس و سطح دارای انحنا یا بر روی سطح سخت می دود) بروز کند. زانو یکی از مستعد ترین مفاصل بدن در ابتلا به آرتروز است.

تغییرات مفصل زانوی مبتلا به آرتروز

آرتروز چه اولیه باشد چه ثانویه، تغییرات مفصلی ناشی از آن مشابه و یکسان است. ابتدا غضروف مفصلی زانو نرم می شود، به دنبال آن سطح ناهموار و ناصاف شده، غضروف ساییدگی می یابد، شکافها و ترکها بیشتر می شود. و به سمت پایین و زیر استخوان توسعه می یابد. در نهایت غضروف به کناری رفته، سطح استخوان آشکار می شود و همین سطح عهده دار تحمل وزن وارد بر مفصل است. سفتی استخوان (اسکلروسیس) و بخش های دارای تراکم پایین (کیستها) به طور هم زمان تشکیل می شوند. سلول های غضروفی جدید که اطراف غضروف کنار رفته وجود دارند، استخوانی می شوند و در نتیجه ضخیم شدن کپسول مفصلی استطاله های استخوانی (استئوفیتها) شکل می گیرند. این تغییرات را اغلب می توان در مفاصل ران و زانو و به میزان کمتری در مفصل مچ پا مشاهده کرد. هنگامی که مفصل زانو را در حالت تحمل فشار معاینه کنیم، تغییرات فوق به وسیله رادیوگرافی به وضوح قابل تشخیص است.

علائم و نشانه ها و تشخیص

حالت های زیر موجب تشخیص آرتروز زانو است:

•  درد. درد کم معمولی است، هر چند که به طور ثابت وجود ندارد. حتی هنگامی که این درد در خلال فعالیت های روزانه محو می شود، ممکن است به دلیل افزایش فشار بر روی زانو تشدید شود. درد، به تدریج گسترش می یابد .در ورزشکاران ممکن است هنگام گرم کردن، درد زانو از بین برود و تنها در اثر پرداختن به مسابقه یا تمرین زیاد بازگردد. درد در زمان استراحت، هنگامی که آرتروز زانو به مراحل پیشرفته رسیده باشد احساس می شود و در این شرایط ممکن است فرد نتواند راحت بخوابد و در اثر درد خواب او آشفته شود.
•  غیر طبیعی بودن مفصل زانو: هنگام معاینه های بالینی آرتروز زانو ممکن است اطراف مفصل زانو تغییراتی مانند تورم، نقص در دامنه ی حرکتی، آتروفی عضلانی، حساسیت، مورمور شدن، افزایش حرارت موضعی و ناپایداری یا حرکت های غیر طبیعی مفصل زانو ناشی از سستی رباط مشاهده شود.
•  خشکی و سفتی مفصل زانو ابتدای روز. سفتی به طور مشخص پس از یک دوره توقف فعالیت اتفاق می افتد و ممکن است لنگیدن در فرد ظاهر شود.
•  تغییرات مشاهده شده از طریق اشعه ایکس. تنگ شدن فضای مفصلی، کیستها، استئوفیتها و تصلبها. همچنین افزایش مایع سینوویال ممکن است با این روش در بیمار مبتلا به آرتروز زانو آشکار شود.

آزمایش اشعه ایکس سودمند ترین آزمایش برای تایید تشخیص آرتروز است هر چند اغلب به آن نیازی نیست. اشعه ایکس می تواند تغییراتی مانند بوجود آمدن استئوفیت ها و باریک شدن فضای میان استخوان ها و ذخایر کلسیم درون مفصل را نشان دهد.
اشعه ایکس شاخص خوبی برای نشان دادن مقدار درد یا ناتوانی احتمالی فرد نیست. در برخی افراد آسیب جزئی مفصل درد زیاد ولی در افراد دیگر آسیب شدید درد کمی ایجاد می کند.
ممکن است پزشک تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (ام آر آی) زانو را پیشنهاد کند که بافت های نرم (به عنوان مثال غضروف، تاندون ها و عضلات) و تغییرات استخوان که در آزمایش اشعه ایکس استاندارد قابل مشاهده نیستند را نشان خواهد داد.
هیچ آزمایش خونی برای تشخیص آرتروز وجود ندارد ولی می توان از آزمایش خون برای رد سایر بیماری ها استفاده کرد.
تا حال حاضر آرتروز هیچ علاجی نداشته است ولی تعدادی شیوه های درمانی وجود دارند که می توانند به سبک کردم علائم آرتروز و کاهش احتمال بدتر شدن آن کمک کنند.

دیگر علائم می توانند مشتمل بر موارد ذیل باشند:

• از حرکت باز ایستادن زانو چون عضلات ضعیف شده اند یا ساختار مفصل تغییر یافته است.
• زانو آزادانه یا به اندازه طبیعی حرکت نمی کند.
• زانو خمیده می شود.
• عضلات اطراف مفصل نازک و تحلیل رفته به نظر می رسند.

هر چند معمول نیست ولی برخی افراد زانو دردی دارند که آن ها را در شب از خواب بیدار می کند.عموما چنین چیزی تنها در صورت ابتلا به آرتروز شدید اتفاق می افتد. احتمالا فرد دچار آرتروز درمی یابد که میزان درد تغییر می کند و او روزهای خوب و روزهای بدی را دارد که این گاهی بستگی به میزان فعال بودن او دارد ولی گاهی هیچ دلیل روشنی ندارد. برخی افراد درمی یابند که تغییرات آب و هوایی (بخصوص هوای مرطوب و با فشار پایین) درد و سفتی زانوی آن ها را بدتر می کند. ممکن است چنین چیزی به این دلیل باشد که رشته های عصبی درون کپسول زانو به تغییرات فشار اتمسفر حساس هستند.

علل و دلایل

شایع ترین علت استئوآرتریت پیری است. عاقبت هر کسی به میزانی از استئوآرتریت مبتلا می شود. با این وجود، عوامل چندی خطر ابتلا به آرتروز عمده در سنین پایین را افزایش می دهند.

• سن. با بالا رفتن سن اسیب غضروفی افزایش می یابد.
• وزن. افزایش وزن باعث افزایش فشار وارده به همه مفاصل بخصوص مفصل زانو می شود. هر پوند وزنی که اضافه می کنید سه تا چهار پوند وزن اضافی به وزنی که روی زانو است اضافه می کند.
• وراثت. این عامل دربرگیرنده جهش های ژنتیکی است که احتمال ابتلای شخص به استئوآرتریت زانو را بالا می برند. همچنین می تواند به صورت ناهنجاری های ارثی در شکل استخوان هایی باشد که مفصل زانو را دربرگرفته اند.
• جنسیت. احتمال ابتلای زنان به استئوآرتریت زانو بیش از مردان است.
• آسیب های مکرر ناشی از فشار. این آسیب ها معمولا ناشی از نوع شغل شخص هستند. درافراد دارای مشاغل خاص  که دربرگیرنده فعالیت زیاد  بوده می توانند باعث فشار به مفاصل شوند و مستلزم زانو زدن، چمباتمه زدن یا بلند کردن وزن های سنگین (۵۵ پوند یا بیشتر) هستند احتمال ابتلا به استئوآرتریت زانو زیاد است و این به علت فشار مداومی است که به مفصل وارد می شود.
• ورزش. در ورزشکارانی که در ورزش های فوتبال، تنیس یا دو با مسافت طولانی شرکت می کنند خطر ابتلا به استئوآرریت زانو بیشتر است. این بدین معنی استکه ورزشکاران باید یرای اجتناب از آسیب دیدگی احتیاط کنند. با این وجود توجه به این نکته مهم است که تمرین های ورزشی ملایم و منظم می تواند مفاصل را تقویت کرده خطر استئوآرتریت را کاهش دهد. در واقعوجود عضلات ضعیف در اطراف زانو می تواند منجر به استئوآرتریت شود.
• دیگر بیماری ها. درافراد مبتلا به آرتریت روماتوئید که دومین نوع شایع آرتروز است هم احتمال ابتلا به استئوآرتریت بیشتر است. در افراد مبتلا به اختلالات متابولیک خاص مانند اضافه بار آهن یا ترشح بیش از حد هورمون رشد هم خطر ابتلا به استئوآرتریت بیشتر است.

روش های درمان

تغییرات ناشی از آرتروز مفصل و از جمله آرتروز مفصل زانو، غیر قابل برگشت است. اما تدابیر گوناگونی وجود دارد که با آنها می توان علایم را حذف و تخریب بافت ها را به تأخیر انداخت و آرتروز زانو را به بهترین روش درمان کرد. برای درمان آرتروز زانو، فشار و بار وارد بر مفصل زانو باید کاهش یابد. توقف فعالیت های ورزشی توأم با تحمل وزن ضروری است. تمرین های تحرک بخش و ارتقای قدرت عضلانی باید زیر نظر مستقیم فیزیوتراپیست (و حتی الامکان در استخر) انجام شود. باید از تمرین های غیر فعال که شخص مصدوم هیچ تلاشی در اجرای آنها ندارد، اجتناب ورزید. درمان با موج و کیسه آب گرم می تواند اثر روانی مفیدی داشته باشد. نگهدارنده گرما نیز قابل استفاده است.  استفاده از عصا در سمت سالم می تواند درکاهش درد آرتروز زانو بسیار مفید و ثمر بخش باشد.

سایر درمان های  آرتروز مفصل زانو عبارتند از:

درمان جراحی

اگر درد ناشی از آرتروز باعث ناتوانی فرد مبتلا شود و با درمان غیرجراحی تسکین نیابد ممکن است پزشک عمل جراحی را به بیمار توصیه کند. مانند همه عمل های جراحی، عمل های مختلف زانو هم خطرات و عوارض احتمالی خود را دارند. قبل از عمل، پزشک درمورد عوارض احتمالی با بیمار بحث و گفتگو می کند.

آرتروسکوپی. پزشکان در طول آرتروسکوپی از برش های کوچک و ابزارهای ظریفی برای تشخیص و درمان مشکلات مفصل استفاده می کنند.

غالبا از جراحی آرتروسکوپیک برای درمان آرتروز زانو استفاده نمی شود. در مواردی که استئوآرتریت با پارگی منیسک و قفل شدگی زانو همراه است ممکن است جراحی آرتروسکوپیک برای درمان پارگی منیسک توصیه شود.

پیوند غضروف. ممکن است بافت غضروفی طبیعی و سالم را از قسمت دیگری از زانو یا بانک بافت بگیرند و با آن حفره غضروف مفصلی را پر کنند. این روش به طور معمول برای بیماران جوان تری در نظر گرفته می شود که نواحی آسیب دیده غضروف در آن ها کوچک است.

سینووکتومی. پوشش پرده مفصلی که بر اثر آرتریت روماتوئید آسیب دیده است برداشته می شود تا درد و تورم کاهش یابد.

استئوتومی. در استئوتومی زانو، یا تیبا (استخوان ساق پا) یا فمور (استخوان ران) برش داده شده  ودوباره شکل داده می شود تا فشار وارده به مفصل زانو کاهش یابد. هنگامی از استئوتومی زانو استفاده می شود که شخص به استئوآرتریت زودرسی مبتلاست که تنها به یک طرف مفصل زانو آسیب زده است. در استئوتومی با برداشتن وزن شخص از روی طرف آسیب دیده مفصل می توان درد را تسکین و عملکرد زانوی مبتلا به آرتریت را به میزان قابل توجهی بهبود داد.

تعویض کامل یا جزئی زانو (آرتروپلاستی). پزشک غضروف و استخوان آسیب دیده را بر می دارد سپس سطوح مفصلی فلزی یا پلاستیکی جدیدی را قرار می دهد تا عملکرد زانو را به آن بازگرداند.

بهبودی بعد از عمل جراحی

بعد از هر نوع عمل جراحی برای آرتروز زانو یک دوره بهبودی وجو دارد. زمان بهبودی و توانبخشی به نوع عمل جراحی صورت گرفته بستگی دارد.

ممکن است پزشک برای کمک به دوباره بدست آوردن قدرت زانو و بازگشت دامنه حرکت آن فیزیوتراپی را توصیه کند. بسته به عمل جراحی ممکن است بیمار برای مدتی به پوشیدن زانو بند، استفاده از عصای زیر بغل یا عصای معمولی نیاز داشته باشد.

در بیشتر موارد، عمل جراحی باعث تسکین درد شده انجام آسان تر فعالیت های روزانه را میسر می سازد.